www.eprace.edu.pl » korona-na-monetach » Korona na monetach Jagiellonów » Korony na monetach Jagiellonów w XV wieku

Korony na monetach Jagiellonów w XV wieku

Produkcja mennicza z okresu rządów Władysława Jagiełły była w zasadzie niezmienną kontynuacją wcześniejszych emisji. Według badaczy monet jagiellońskich Władysław Jagiełło rozpoczął emisję denarów już w 1386 roku⁴¹³. Wzorem wcześniejszych emisji piastowskich i jagiellońskich oraz czerpiąc z wzorów zagranicznych król starał się połączyć na monetach wizerunki Korony i Orła⁴¹⁴. Jedyną zamianą było pojawienie się nowej monety mającej wartość 1/3 grosza nazwanej trzeciakiem lub też ternarem⁴¹⁵. Władysław Jagiełło bił w koronie denary⁴¹⁶, trzeciaki i półgrosze koronne⁴¹⁷, zaś na Rusi kwartniki ruskie i lwowskie. Ryszard Kiersnowski zauważa, że Władysławowi Jagielle udało się także zlikwidować podział na monetę wielkopolską i małopolską, w ten sposób zrealizował postulat z czasów Kazimierza Wielkiego mówiący „ jeden król, jedna moneta”⁴¹⁸.

Na większości monet przypisywanych Władysławowi Jagielle widnieje wizerunek korony fleuronowej (denary i półgrosze - awersy) lub ukoronowanego nią Orła (trzeciaki i półgrosze – rewersy)⁴¹⁹. Odmienny wizerunek koron kładzionych na monetach może nawiązywać do insygnium, którym koronowano Władysława Jagiełłę gdy Ludwik Węgierski wywiózł koronę Władysława Łokietka na Węgry⁴²⁰. Orzeł umieszczony na monetach był symbolem Królestwa Polskiego i godności królewskiej, zaś wizerunek korony Zenon Piech wiąże z godnością przysługującą osobie króla⁴²¹.

Król na pieczęci majestatycznej kazał umieścić swój wizerunek otoczony herbami podległych mu ziem. Władca ma na głowie koronę fleuronową podobną do wizerunków koron zastosowanych na monetach. Pieczęć majestatyczną zaliczamy do najpiękniejszych polskich zabytków sfragistycznych, po raz pierwszy pojawia się na niej w heraldyczny wizerunek Pogoni. Umieszczenie postaci króla pośrodku „wianuszka” herbów ziemskich było symbolem nienaruszalności terytorialnej państwa⁴²². Władca siedzący na majestacie jest przedstawiony tak jakby był w momencie koronacyjnej intronizacji będąc w stroju koronacyjnym i ze wszystkimi atrybutami władzy. Korona którą król ma na głowie jest typu gotyckiego, wyraźnie można zauważyć trzy fleurony⁴²³.

Herb dynastyczny (podwójny krzyż⁴²⁴) jako samodzielny motyw Jagiełło kazał umieścić na awersie ternara koronnego i denarów⁴²⁵ bitych we Wschowie⁴²⁶ w miejsce herbu dynastycznego Andegawenów węgierskich⁴²⁷. Interesującym zabiegiem jest umieszczenie na monetach małej cyfry królewskiej z wyeksponowaną nad nią korona fleuronową, ciekawą operacją było także umieszczenie pod koroną herbu dynastycznego Władysława Jagiełły⁴²⁸.

Monety bite wówczas na Rusi to kwartniki (ćwierćgrosze) bite w dwóch odmianach, z których lwowski posiadał wyobrażenie ukoronowanego orła na awersie i ukoronowanego lwa na rewersie⁴²⁹.

il. 151. Denar koronny Władysława Jagiełły il. 152. Trzeciak koronny Władysława Jagiełły

il. 153. Półgrosz koronny il. 154. Półgrosz koronny

Władysława Jagiełły typ Ik Władysława Jagiełły typ Iw

il. 155. Półgrosz koronny Władysława Jagiełły typ II

il. 156. Denar wschowski il. 157. Denar wschowski

Władysława Jagiełły typ I Władysława Jagiełły typ II

il. 158. Kwartnik ruski Władysława Jagiełły il. 159. Kwartnik lwowski

Władysława Jagiełły

il. 160. Pieczęć majestatyczna Władysława Jagiełły

Synowi Władysława Jagiełły przybywającemu więcej na Węgrzech niż w Koronie przypisujemy dziś wyłącznie emisję denarów koronnych⁴³⁰. Król ten nigdy nie sprawował w Koronie realnej władzy, toteż produkcję menniczą przypisujemy mu tylko używając potocznego określenia jedynie z urzędu. Denary koronne posiadały na awersie wyobrażenie korony, zaś na rewersie Orła w koronie⁴³¹. Monety bite na Węgrzech przez tegoż władcę posiadają na awersie ukoronowanego Orła, zaś na rewersie czwór dzieloną tarczę z herbami Polski i Węgier⁴³². Wizerunek korony umieszczony na monecie to korona fleuronowa z widocznymi podwójny fleuronami, przy czym górne płatki fleuronów są ze sobą połączone.

Władysław Warneńczyk kazał sporządzić swoją pieczęć majestatyczną wzorem pieczęci ojca, umieszczając swój wizerunek pomiędzy tarczami z herbami ziemskimi trzymanymi przez siedmiu aniołów⁴³³. Władca siedzi na majestacie na tronie z baldachimem trzymając w rękach insygnia władzy królewskiej, mając na głowie gotycką koronę⁴³⁴.

il. 161. Denar Władysława Warneńczyka

il. 162. Pieczęć majestatyczna Władysława Warneńczyka

Produkcja mennicza za czasów Kazimierza Jagiellończyka przeżyła gwałtowny regres polegający na obniżeniu stopy menniczej spowodowany koniecznością opłacenia kosztów wojny trzynastoletniej. Król starał się wzmocnić rynek wewnętrzny wznawiając emisję półgroszy jednak niewiele z tych zamierzeń udało się zrealizować⁴³⁵. Pojawiające się wówczas półgrosze nazwano piorunkami od przezwiska Piotra z Kurozwęk herbu Poraj pełniącego funkcję podskarbiego koronnego, który czerpiąc z tego duże zyski nakazał, by zmniejszono średnicę i wagę produkowanych monet⁴³⁶. Nowością było dopuszczenie do emisji własnej monety miast pruskich wspierających króla podczas wojny. Dominujące wówczas w produkcji monety to denary i półgrosze koronne⁴³⁷, mające wybite wyobrażenie korony fleuronowej, zaś na odwrocie ukoronowanego Orła. Wizerunek korony wybity na monetach wskazuje że ma ona tak jak korony umieszczone moneta Władysława Warneńczyka podwójne fleurony z tym że górne nie są połączone, zaś pomiędzy fleuronami widnieją małe krzyżyki. Wizerunek Orła jest ukoronowany koroną z wyraźnie widocznymi trzema sterczynami⁴³⁸.

Monety bite w Prusach i w Toruniu nie nosiły wyobrażeń koronny, za to szelągi bite w Gdańsku⁴³⁹ miały na rewersie wyobrażenie Orła pruskiego z koroną umieszczoną na szyi. Moneta gdańska dodatkowo miała na awersie ukoronowany koroną otwartą herb miasta⁴⁴⁰.

Pieczęć majestatowa (zaginiona po bitwie pod Chojnicami) Kazimierza Jagiellończyka została wzbogacona o herb ziemski nowo pozyskanych Prus Królewskich prawdopodobnie w 1454 roku.. Herb ten przedstawia Orła z koroną na szyi i z ręką ludzką trzymająca miecz wyrastającą z prawego skrzydła⁴⁴¹. Zdaniem Sylwiusza Mikuckiego ów herb został nadany odgórnie przez króla ziemiom pruskim. Interesująca wydaje się symbolika owego herbu, Czarny Orzeł został zaczerpnięty z heraldyki państwa zakonnego, zaś ręka z mieczem symbolizuje państwo litewskie, korona nałożona na szyję ma za zadnie poświadczyć zależność Prus od Korony. Podobny zaszczyt spotkał w 1457 roku Gdańsk, któremu król zezwolił na umieszczenie na swoim herbie nad dwoma krzyżami korny fleuronowej⁴⁴².

il. 163. Denar koronny Kazimierza Jagiellończyka

il. 164. Półgrosz koronny Kazimierza Jagiellończyka typ I

il. 165. Półgrosz koronny Kazimierza Jagiellończyka typ II

il. 166. Szeląg pruski il. 167. Szeląg toruński

Kazimierza Jagiellończyka Kazimierza Jagiellończyka

il. 168. Szeląg gdański Kazimierza Jagiellończyka

il. 169. Domniemana pieczęć majestatyczna Kazimierza Jagiellończyka

Jan Olbracht starał się uporządkować stosunki mennicze w państwie, różnymi działaniami zaprowadzić porządek w panującym ówcześnie chaosie. Jednym z jego działań było podniesie stopy menniczej do poziomu sprzed wojny z Zakonem Krzyżackim. Powstała także nowa jednostka obrachunkowa złoty polski. Emisje monet tegoż władcy ograniczyły się do bicia denarów i półgroszy koronnych⁴⁴³. Oba typy monet posiadają na awersie wyobrażenie korony otwartej, zaś na rewersie orła w koronie⁴⁴⁴. Korona a raczej jej wizerunek umieszczony na monetach Jana Olbrachta posiada dwa fleurony, z których te na denarach są połączone tylko fleuronami górnymi zaś na monecie półgroszowej i dolne i górne fleurony są ze sobą połączone. Pomiędzy kabłąkami umieszczono dwa krzyżyki, prawdopodobnie jako symbol mniejszych fleuronów. Orzeł posiada koronę posiadającą wyraźne trzy sterczyny⁴⁴⁵.

Zupełną nowością było wprowadzenie przez władcę do ikonografii polskiej wyobrażenia korony zamkniętej, którą umieścił na swojej pieczęci wielkiej koronnej. Oglądając ową pieczęć widzimy tarczę z pięcioma herbami zwieńczoną koroną zamkniętą⁴⁴⁶. Pieczęć wielka koronna prezentowana na zewnątrz była widomym znakiem suwerenności potęgi i prestiżu władcy wiernego zasadzie rex impero in regno suo⁴⁴⁷. Było to jednak wydarzenie dość epizodyczne, gdyż poza nielicznymi przekazami ikonograficznymi⁴⁴⁸ korona zamknięta jak już wcześniej wspomniałem zagościła na stałe dopiero po 1528 roku i reformie menniczej Zygmunta Starego który nawiasem mówiąc do momentu przeprowadzenia reformy używał ciągle korony otwartej. Ogromnym nośnikiem ideologii królewskiej są miniatury „Graduału Jana Olbrachta”, na których to król występuje co prawda w koronie otwartej jednak to pozostała część stroju jest potwierdzeniem słów: rex imperator in regno suo⁴⁴⁹. Historycy do dziś nie są w stanie wytłumaczyć przyczyn pojawienia się na pieczęciach królewskich korony zamkniętej, istnieją hipotezy mówiące o szczególnych cechach charakteru Jana Olbrachta określanego jako jeden z najwybitniejszych Jagiellonów na tronie polskim. Część badaczy uważa, że korona zamknięta miała związek z planami politycznymi króla wobec Śląska i Prus, i jego sporem z Maksymilianem I Habsburgiem na tym polu⁴⁵⁰.

Do tradycji stworzonej przez brata nawiązali Aleksander Jagiellończyk i Zygmunt Stary i umieścili na swych pieczęciach koronę zamkniętą. Przykładowe zabytki z tegoż okresu: nagrobek Jana Olbrachta, sceny królewskie z Pontyfikału Erazma Ciołka za wyjątkiem sceny hołdu, czy drzeworyty z Statutu Łaskiego noszą jednak wyobrażenie korony otwartej⁴⁵¹.

il. 170. Denar koronny Jana Olbrachta il. 171. Półgrosz koronny Jana Olbrachta

il. 172. Pieczęć Wielka Koronna Jana Olbrachta

il. 173. Graduał Jana Olbrachta scena koronacji

il. 174. Graduał Jana Olbrachta scena składania hołdu

Aleksander Jagiellończyk starał się kontynuować działalność menniczą brata i utrzymywał na stałym poziomie stopę menniczą⁴⁵². W Koronie król kazał bić denary i półgrosze opatrzone wizerunkami korony otwartej (awers) i ukoronowanego Orła (rewers). Władca ten podjął także próbę emisji złotych dukatów. Szybkie jej zaprzestanie spowodowało, że był to raczej akt politycznej propagandy niż próba wzmocnienia rynku polskiego złotą moneta. Podobnie jak dukat Władysława Łokietka na rewersie umieszczono oblicze świętego Stanisława, zaś na awersie umieszczono tarczę dzieloną w słup, na której wybito Orła i Pogoń, a nad nią umieszczono koronę otwartą⁴⁵³. Dukat Aleksandra Jagiellończyka pozostaje w sferze domysłów, gdyż do naszych czasów nie zachował się żaden egzemplarz tej monety, a jej wygląd znamy jedynie z opisów i przerysów niepewnego pochodzenia⁴⁵⁴. Na Litwie Aleksander bił denary, półgrosze i grosze noszące na awersie wizerunek Pogoni litewskiej⁴⁵⁵. Półgrosz i denar litewski nosił na rewersie ukoronowanego Orła, a grosz miał czwór dzielną tarczę z wizerunkami Orła jako znaku Korony⁴⁵⁶.

Wizerunek korony wybijany na monetach był typu jedno fleuronowego, z nie połączonymi płatkami lilii. Na obręczy zaznaczono zdobienia drogimi kamieniami lub innymi ozdobnikami, koronna wydaję się bardziej lekka i zgrabniejsza od wcześniejszych wizerunków⁴⁵⁷.

Aleksander Jagiellończyk kontynuujący politykę brata nawiązywał do jego imperialnych dążeń. Polityka ta była koniecznością wobec zapędów Habsburgów na Prusy zakonne i królewskie do których zgłaszali pretensje. Jednym z elementów tejże polityki było stosowanie jako korony homagialnej – korony zamkniętej symbolizującej niezależność państwa od cesarza. Korona zamknięta pojawiła się także na pieczęci wielkiej koronnej Aleksandra Jagiellończyka, na której herby ziemskie są zwieńczone renesansową koroną zamkniętą⁴⁵⁸. Wizerunek ów jest jedynym przekazem ikonograficznym korony zamkniętej z tamtego okresu. Inne wyobrażenia ikonograficzne w tym scena ze „Statutu Łaskiego”⁴⁵⁹ przedstawiająca króla w otoczeniu senatu ukazują nam władcę w koronie otwartej⁴⁶⁰.

Ostatnie lata panowania króla cechowały próby podporządkowania wielkiego mistrza krzyżackiego wobec realnej groźby zhołdowania go przez cesarza. Stosowanie korony zamkniętej miało być także demonstracją siły i prestiżu skierowaną na zachód jako sprzeciw wobec bliskim związkom pomiędzy Habsburgami i władcami Moskwy⁴⁶¹.