Systemy monetarne w średniowieczu na ziemiach Polskich
il. 23. Denar krzyżowy bity w Saksonii popularny na ziemiach polskich w IX i X wieku
Państwa barbarzyńskie powstałe na gruzach Imperium Romanum przejęły wiele z dorobku swoich poprzedników. Przyswoiły sobie też system denarowy do tej pory funkcjonujący w cesarstwie, został on zaadoptowany przez wszystkie państwa ówczesnej Europy. Proces ten u Germanów nie przebiegał równocześnie, w niektórych państwach proces ten trwał nawet 200 lat234, co ciekawsze przez dłuższy okres czasu bito monety wzorujące się na tych bitych przez cesarzy rzymskich. Monety te nie tylko opatrzono wizerunkami minionych cesarzy ale także ich imionami były w gruncie rzeczy naśladownictwami, zaś nazwy i wizerunki aktualnych władców zaczęto umieszczać dość późno235. W obrocie pieniężnym znajdowały się monety bite jeszcze w czasach imperium oraz współczesne bite przez lokalnych władców.
Podwaliny pod system pieniężny przyjęty w państwie pierwszych Piastów położyły reformy Karola Wielkiego. Jako podstawową monetę uznano rzymską monetę srebrną nazywaną denarem236. Zmiany w systemie monetarnym zapoczątkował już Pepin Krótki, jednak to właśnie Karolowi przypisujemy dokonania tejże reformy237. Reforma wprowadzona za rządów Karola Wielkiego przetrwała przez bardzo długo okres czasu, zaś system rachunkowo - pieniężny funkcjonował w Wielkiej Brytanii do 1971 roku. W wyniku reformy denar jako główna jednostka pieniężna miał ważyć 1,7 grama, jednak na skutek braku odpowiedniej technologii bicia monety wahania pomiędzy wagą poszczególnych monet były znaczne, następowała także stopniowa dewaluacja jego zawartości i wagi.238. Polska przyjmując chrześcijaństwo i wkraczając w kręgi kultury zachodnioeuropejskiej, została niejako zmuszona do przyjęcia systemów monetarnych stosowanych przez potężniejszych gospodarczo sąsiadów239. Niewielka ilość zachowanym monet pozwala się domyślić, że moneta bita na ziemiach polskich była bardziej dla politycznej propagandy mającej poświadczać status i prestiż chrześcijańskiego władcy niż dla rzeczywistych potrzeb rynku240. Prymitywna technika bicia monet spowodowała, że waga monet różniła się od siebie w sposób zasadniczy, i co najważniejsze siła nabywcza poszczególnych monet była zupełnie inna241. Przykładano więc dużą rolę do wybicia odpowiedniej ilości monet z ówczesnego funta (grzywny) czyli około początkowo 240 zaś później 270 denarów242. Spowodowało to że monet nie liczono w stosunku ich wartości kruszcowej lecz ważono243. Monety zaś bito używając współczesnego nazewnictwa wyłącznie w jednym nominale, sumy drobniejsze od wartości denara uiszczano płacąc połową lub też kawałkiem denara zwanym siekańcem. Taki złom srebrny stanowi dużą część znalezisk monet z tamtego okresu244.
Rozpoczęcie bicia własnej monety jest jednym z najważniejszych momentów w dziejach kraju245. Pytanie czy Mieszko I bił już własną monetę pozostaje do dziś otwarte, choć pada na nie mnóstwo czasami sobie zaprzeczających odpowiedzi. Gorąca dyskusja wokół tego tematu wykazuje, że badacze polscy nie są w stanie porozumieć się nie tylko z badaczami czeskimi czy niemieckimi, ale także sami nie są w stanie uzyskać konsensusu. Istota zagadnienia w toczonym sporze kręci się wokół początków mennictwa, badacze obcy starają się tę datę przesunąć na początki XI wieku i rok 1010, rodzimi z kolei chcą ją widzieć jak najwcześniej datując ją na koniec panowania Mieszka I i lata 980 – 990246. Obserwując dzisiaj naszą wiedzę na ten temat możemy stwierdzić, że znaleziska monet z imieniem Mieszka występują równocześnie z monetami Bolesława Chrobrego. Sytuacji nie ułatwia fakt wybicia na monetach imienia ojca i syna, gdyż przedział czasowy między ich panowaniem jest w gruncie rzeczy niewielki247. Najprawdopodobniejsza wydaje się hipoteza mówiąca o tym, że Bolesław Chrobry wraz z synem Mieszkiem II byli współrządcami Polski i bili swe monety równocześnie248. Przesuwa to początek mennictwa na 995 roku i w świetle zachowanych materiałów i ich analizy możemy taką data przyjąć jako najpewniejszą249.
Produkcja mennicza rozpoczęta za rządów Mieszka lub Bolesława Chrobrego została przerwana w czasie kryzysu, który dotknął państwo za panowania jego następców na blisko pięćdziesiąt lat (1020 – 1069)250. Bicie własnej monety rozpoczął na nowo Bolesław Śmiały, były to tzw. denary lekkie w przeciwieństwie do bitych wcześniej denarów ciężkich. Zasadniczą zmianą była zmiana stopy menniczej i obniżenie wagi, a więc wartości bitych denarów. Za rządów Śmiałego z funta srebra wybijano 480, zaś później 540 denarów. Krótkotrwałe zmiany zaszły za czasów władania Hermana kiedy to bito 500 monet z grzywny. Wkrótce jednak za czasów Krzywoustego i jego spadkobierców powrócono do dewaluacji monety, która trwała już nieprzerwanie251. Spadkowi wagi monety towarzyszyła mniejsza zawartość srebra w bitej monecie, co było spowodowane chęcią czerpania większych zysków przez panów menniczych.
il. 24. Brakteat Mieszka III Starego
Początek XII wieku przyniósł nowe zmiany w średniowiecznym systemie pieniężnym, zaczęto bić w całej Europie monety jednostronne zwane brakteatami. Brakteaty które powstały w początkach tej produkcji nie odbiegały wagowo od denarów, wkrótce zaczęto stopniowo ograniczano także ich wagę oraz zawartość kruszcu252. Denary były bite przez cały okres funkcjonowania monet jednostronnych, jednak ich waga spadła z 0,5 grama do 0,15 grama, nie było to wszakże regułą, gdyż zdarzały się okresy gdy czasowo zwiększały swą wagę253. Brakteaty przez większość czasu swojego istnienia wyróżniały się wyraźnymi i czytelnymi w stosunku do denarów legendami. Duży rozmiar średnicy pozwalał zamieszczać na monecie więcej informacji czy napisów, przez co były one lepiej przyswajane przez ich użytkowników254. Postępujące rozbicie dzielnicowe i chęć zwiększenia przez władców dzielnicowych swoich dochodów spowodowała, że każdy z nich rozpoczął samodzielne bicie monety. W celu zwiększenia wpływów menniczych książęta co pewien czas wprowadzali tzw. Renovatio monetae, wycofywano wtedy z obiegu większość monet starszych emisji i zastępowano je aktualnymi. Proceder ten bardzo często przebiegał ze szkodą dla ludności i był wśród niej nie bardzo niepopularny. Wprowadzono także zasadę walutowości, co zastopowało powszechną i swobodną rotację waluty na rzecz powstania obszarów władzctw, na których owa moneta znajdował się w obiegu.255.
il. 25. Grosz praski Wacława II
Brakteaty i denary pomimo swoich mały rozmiarów przez dłuższy okres czasu zaspokajały całkowicie potrzeby europejskiego handlu wewnętrznego. Posiadając małe rozmiary miały odpowiednią wartości do drobnych i grubszych transakcji handlowych256. Wkrótce jednak Europa zaczęła odczuwać brak monety „grubszej” odpowiedniej do rozwijającego handlu, małe brakteaty i denary przeznaczone do obrotu w małym handlu były zbyt nieporęczne dla handlarzy. Potrzebowano monet „grubszych” dzięki wadze i większej zawartości kruszcu, powrócono do idei bicia złotych monet, które miały być głównym przelicznikiem monet. Złotą monetę rozpoczęła bić Florencja w 1252 roku, a za jej przykładem poszła w 1284 roku Wenecja, monety nazwano florenami od wyobrażenia lilii ( z włoskiego fiorini,) którymi były opatrzone na rewersie257. Pierwsze grosze zaczęto bić we Francji w 1266 roku były to tzw. „grosze turońskie” od nazwy miejscowości Tours258. Niesystematyczne ich bicie oraz wahania wadze spowodowały że dopiero reformy Wacława II w czechach w 1300 roku pozwoliły usystematyzować bicie i obieg groszy259. Nowa moneta wzięła swą nazwę od określenia „ denarius grossus” czyli gruby denar, i stanowiła wartość 12 małych denarów („parvi denari”) – parvusów260. Floreny i grosze praskie były bite z prawie „czystego kruszcu” najlepszego stopu, który mógł być wtedy wykonany. Grosz jako moneta srebrna początkowo posiadał wartość jednej dwunastej florena, jednak wkrótce po wygaśnięciu w Czechach dynastii Przemyślidów tron przejęli Luksemburgowi, którzy systematycznie obniżali wartość grosza do stosunku 1 floren = 25 groszy261.
Reformy Wacława II miały ogromny wpływ na nasz region, system wprowadzony przez Przemyślidów został przyjęty przez wszystkie państwa tej części Europy. W Polsce u progu XIV wieku obok rodzimej monety w obiegu znajdowały się także monety czeskie, co ciekawsze cieszące się lepszą renomą od monety piastowskiej. Władysław Łokietek obejmujący władzę w podzielonym kraju chcąc nie chcąc musiał przyjąć system czeski, czego dał wyraz podczas reformy monetarnej z 1315 r., kiedy to podporządkował system polski czeskiemu. W wyniku jego reformy zaczęto bić denary (parvusy) których 12 sztuk odpowiadało 1 groszowi praskiemu262, przy czym grosz stanowił jednostkę obrachunkową nie znajdującą się w obiegu. Ponadto Władysław Łokietek jako pierwszy polski władca wypuścił złotą monetę, nazywaną także dukatem Łokietka. Była to krótka i mała emisja, zaś datujemy ją różnie na 1320 lub 1330 przy czym ta druga data jest uznawana przez większość badaczy. W tym okresie zapewne większy wpływ na rynek miały dukaty bite na Węgrzech i w Czechach. Rządy Łokietka pozwoliły uporządkować chaos panujący w obiegu pieniężnym i były fundamentem do reform wprowadzonych rzez jego syna263.
Polityka mennicza Kazimierza Wielkiego jest dziś różnie oceniania przez badaczy, przez jednych jest oskarżany o psucie monety przez innych jest broniony jako władca starający się o wzmocnienie ekonomi swego państwa. Kazimierz rozpoczynający w kraju ogromny program inwestycji szukał dodatkowych dochodów mających zapewnić mu ich realizację264. Reforma zdaniem wielu badaczy została przeprowadzona pod koniec rządów Kazimierza, zaś wszystkie wcześniejsze działania miały być jej podporządkowane265. W 1347 roku w Statusach Wiślickich ogłoszono unifikację pieniądza w całym państwie i ustalono oficjalne kursy po jakich mogła być wymieniana moneta obca, co ciekawe wszelkie opłaty fiskalne nakazywano uiszczać w monecie czeskiej co wywoływało opory kupców. Zrównano także wtedy stopę menniczą małopolską z wielkopolską, jednak nie wiemy ile ważyła ta ostatnia266. Próba wprowadzenia przez króla do biegu tzw. groszy krakowskich było widomym znakiem próby wzmocnienia obiegu monetarnego. Grosz bity w Krakowie ustępował wagą i próbą temu z Pragi267, co było zabiegiem celowym mającym na celu wyparcie praskiego z obiegu, jednak stopniowa dewaluacja czeskich groszy spowodowała, że bicie groszy krakowskich stało się nieopłacalne. Trwalsze okazało się wprowadzenie do obiegu półgroszy (kwartników)268 i ćwierćgroszy mających lepsze zastosowanie na rodzimym rynku. Na uwagę zasługują też emisje króla bite na Rusi Czerwonej, gdzie monety posiadały lepszą wagę i próbę od tych bitych w Koronie.
Rządy Andegawenów nie wykazują żadnych zmian w produkcji monet, za Ludwika wybijano kwartniki i denary oraz ćwierćgrosze, a także ruskie kwartniki, zaś za Jadwigi wybijano głównie denary. Należy odnotować, że próba tych monet systematycznie się pomniejszała, co przy ówczesnych zwyżkujących cenach żywności prowadziło do dewaluacji269.
Należy też wspomnieć o fakcie bicia monet przez władców piastowskich, którzy utrzymali niezależność od Krakowa. Władcy Mazowsza oraz rozbitego na maleńkie księstewka Śląska bili własną monetę, była jednak ona słabsza od tych bitych w Koronie. Zhołdowanie Śląska przez króla czeskiego i ogromne rozgałęzienie linii śląskiej Piastów, spowodowało, że już na przełomie XIII i XIV funkcjonowało tu ponad trzydzieści mennic bijących denary i brakteaty270. Pomimo dostania się pod władze czeską przez długi okres czasu bito monety według stopy obowiązującej w Polsce. W obiegu znajdowały się także monety bite przez Krzyżaków w Prusach oraz przez władców pomorskich z Pomorza Zachodniego, jednak ich systematyzacja nie dotyczy mojej pracy także ograniczę się tylko do ich wymienienia.
System menniczy za Jagiellonów w zasadzie pozostał bez zmian, drobne zmiany wprowadzane przez poszczególnych władców nie wpłynęły zasadniczo na mennictwo w Polsce. Władysław Jagiełło wznowił bicie monet grubszych – półgroszków, wiemy że wypuszczono ich trzy serie, jednak druga i trzecia były lżejsze w stosunku do pierwszej271. Bito przez cały czas także ćwierćgrosze, którym zwiększono wagę kosztem pogorszenia ich stopy, po zmniejszeniu ich wagi w 1396 roku zaczęto je także nazywać trzeciakami (stanowiły wartość 1/3 półgrosza czyli trzech denarów) lub ternarami272. Grosz w dalszym ciągu pozostawał jednostką obrachunkową, chociaż wiemy, że używano w obiegu groszy praskich, o ich powszechnym użyciu świadczą znaleziska w których moneta obca ma spory udział273. Wielką nowością było przyznanie dwóm miastom (Wschowie w 1404 roku i Poznaniowi ww1410 roku) prawa bicia własnej monety, miała ona odpowiadać stopie polskiej274.
Podczas krótkiego panowania Władysława Warneńczyka bito głównie denary zachowując stopę menniczą jego ojca. Początek panowania Kazimierza Jagiellończyka cechował chęć polepszenia stopy i zawartości srebra w monetach, jednak próba ta załamała się podczas rządów podskarbiego koronnego Piotra Kurozwęckiego. Półgroszki bite przez niego charakteryzowały się znacznie mniejszą wagą od emisji wcześniejszych przy zachowaniu wcześniejszej zawartości srebra. Monety te ludność nazywała piorunkami, a ich produkcję tłumaczymy dziś spłatą zadłużeń powstałych w okresie wojny trzynastoletniej. Do mennictwa tegoż władcy należy także zaliczyć szelągi bite w miastach pruskich (Toruń, Gdańsk i Elbląg)275.
Jan Olbracht podczas swych rządów starał się uporządkować stosunki pieniężne w państwie, jednak próby sztucznego narzucania kursów monet i ich wzajemnych stosunków udało się tylko połowicznie. Chcąc uporządkować stosunek monety złotej do srebrnej ustanowiono podczas sejmu w Piotrkowie w 1496 roku nową jednostkę obrachunkową – złoty polski276 ( jako przeciwieństwo do złotego czerwonego) w skład którego wchodziło 30 groszy, zaś później 32. Poprawiono także stopę menniczą półgroszków, którą potwierdził w 1505 Aleksander i którą przyjął za podstawę swej reformy Zygmunt Stary277. Aleksander wypuścił także na rynek krótką emisję dukata, jednak była ona bardziej manifestacją niż próbą wprowadzenia na stałe do obiegu monety złotej278.
il. 26. Dukat koronny Zygmunta Starego
Na początku XVI w Polsce na rynku pieniężnym panował ogromny chaos, obok siebie funkcjonowało siedemnaście różnych rodzajów monet. Opisując obieg wewnętrzny Just Ludwik Decjusz wymienił monety polskie, niemieckie, czeskie, węgierskie, krzyżackie, litewskie śląskie, a nawet wołoskie. Bite według rozmaitych stóp menniczych powodowały ogromne zamieszanie i sprawiały wiele kłopotów nie znającym się na tym ludziom279. Zamieszanie na dodatek powodowała odmienność monet bitych w Koronie, w Prusach, na Litwie i państwie krzyżackim, potrzeba reformy była tak ogromna, że jej podstawy teoretyczne przygotowali Mikołaj Kopernik i Just Ludwik Decjusz. Powrócono do bicia monet według stopy ustalonej przez Jana Olbrachta, lecz były to wyłącznie doraźne działania. Przeprowadzenie reformy trwało dwa lata ( 1526 – 1528) i oparło się na trzech dokumentach natury prawnej regulujących wzajemne relacje pomiędzy monetami poszczególnych części kraju oraz wprowadziło nowe monety280. Po raz pierwszy od czasów Kazimierza Wielkiego wprowadzono do obiegu grosze które bito nieprzerwanie przez okres stu lat. Według nowej ordynacji menniczej miano je bić tak jak nakazywała Olbrachtowa stopa mennicza, wprowadzono wielokrotność groszy trojaki i szóstaki równocześnie zachowując drobne monety srebrne, takie jak denary ternary i szelągi281. Ustalono oficjalne kursy zależności monet litewskich i pruskich w stosunku do koronnych, zdecydowano o wprowadzeniu w całym państwie stopy grzywny krakowskiej282. Najistotniejszym elementem reformy zygmuntowskiej było ustanowienie monety złotej – złotego polskiego wprowadzonego jeszcze za Olbrachta, lecz tylko jako jednostki obrachunkowej. Rozpoczęto produkcję monet dukatowych oraz krótką emisję monet o nominale dwóch dukatów283. Bite dukaty były wzorowane na węgierskich dukatach, miały mieć identyczną jak one wagę, jednak na skutek różnych problemów różniły się nieznacznie od monet wzorcowych284. Wprowadzono także zmiany w wyglądzie monet, od tej pory zaczęto umieszczać na monetach daty emisji poszczególnych serii. Ustalona przez Zygmunta Starego stopa mennicza dukatów przetrwała do 1650 roku285. Za rządów ostatniego Jagiellona – Zygmunta Augusta, główną mennicą została wileńska, gdzie bito monety według stopy polskiej, opatrywano je jednak herbem Litwy. Jedną ze zmian którą wprowadzono za zgodą króla była zmiana stopy menniczej z 198 g na 202g286.
Omawiany przeze mnie okres trwający od końcówki X wieku do drugiej połowy XVI wieku obfitował w zmiany systemów pieniężnych. Obserwując ich zmianę jesteśmy w stanie stwierdzić kiedy i jak ewoluował obieg pieniężny w Polsce. Dzięki temu wiemy jak rozwijał się rynek wewnętrzny w Polsce.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.