Moneta w kulturze wieków średnich
Okres średniowiecza był zupełnie inny od wcześniejszej epoki i jej dorobku. Najazdy barbarzyńców i wojny domowe spowodowały że dorobek kulturowy starożytności za wyjątkiem Bizancjum popadł w zapomnienie. Wiele działów i aspektów życia codziennego i kulturalnego stało wręcz na niższym poziomie niż za czasów istnienia Imperium Rzymskiego. Nauka przez pierwsze wieki średniowiecza została całkowicie zapomniana za wyjątkiem czasów panowania Karola Wielkiego195, zaś powrót do jej starożytnego dorobku wyznacza początek rozwoju uniwersytetów w Europie Zachodniej. Handel był jedną z takich dziedzin, zamiast obrotu pieniądzem kruszcowym powrócono do handlu wymiennego196. Wydawałoby się, że moneta zostanie zepchnięta na dalszy plan, jednak dzięki innym właściwościom jej przypisywanym, była ona ciągle w użytku i cieszyła się dużym szacunkiem w całym społeczeństwie.
Posiadane przez nas monety są niezastąpionym wręcz źródłem informacji o minionych czasach i wręcz bezcennym jeśli chodzi o okres średniowiecza. Dzięki nim odbywamy swoistą podróż w czasie, poznajemy na podstawie małego kawałka metalu wiele dziedzin życia społecznego takich jak obyczaje, programy polityczne, wierzenia czy wreszcie rozwój kultury i prądów umysłowych.
Bicie monety przez średniowiecznych władców było znakiem ich wpływów i prestiżu197. Prawo bicia monety posiadał ówczesny władca, który czerpał z bicia monet ogromne zyski198, taką osobę nazywano „panem menniczym”. W okresie wieków średnich ów zwyczaj był w zasadzie zarezerwowany wyłącznie dla władców, przywilej menniczy udzielany był przez władców niezmiernie rzadko i to w dowód wyjątkowej łaskawości lub w podzięce za odpowiednie zasługi. Prestiżowe było także z jakiego metalu bite były monety, przez długi okres bicie złotych monet było zarezerwowane jedynie dla cesarza199, w Polsce krótka emisja złotych monet pojawiła się za czasów Władysława Łokietka, zaś na stałe moneta złota pojawiła się dopiero w wyniku reform Zygmunta Starego. Było to dość późne pojawienie w porównaniu z resztą Europy, i było spowodowane ponawianymi apelami o rozpoczęcie bicia złotych monet w państwie200. Władca będąc panem menniczym ponosił całą odpowiedzialność za jakość bitych monet, a jej psucie przez niego uważano za największe przewinienia władców. Bardzo często w kronikach średniowiecznych spotykamy ostrą krytykę władców psujących monetę lub nadużywających praw menniczych201. Ówczesne społeczności w psuciu monety widziały przyczynę wszelkich niepowodzeń państwa i wierzono, że może ona doprowadzić do upadku państwa202. Tak samo fałszerstwo było uważane za najcięższą zbrodnie porównywalną jedynie do świętokradztwa, fałszerz złapany na gorącym uczynku był bez wyjątku okrutnie zabijany, złapanego fałszerza palono lub nader często wlewano mu do gardła roztopiony kruszec z fałszowanych przez niego monet. Co ciekawsze sam kościół wzywał do ostrego taktowania fałszerzy pomijając fakt że liczni papieże czy biskupi dopuszczali się owego procederu203. Złagodzenie kary nastąpiło dopiero w czasach nowożytnych, a i wówczas karą było obcięcie ręki, kary za fałszowanie pieniędzy po dziś dzień pozostają bardzo surowe204.
Moneta trafiając do szerokich rzesz odbiorców jako symbol wytworu kultury w średniowieczu była w zasadzie jedynym ogólnie dostępnym nośnikiem dla szerszych mas ludności tejże kultury. Okrągły kawałek metalu w średniowieczu produkowany w ilości tysięcy lub dziesiątków tysięcy egzemplarzy wędrujący z ręki do ręki pełnił rolę popularnych dzisiaj mass mediów205. Będąc wytworem powstałym w kręgach elity władzy musiał posiadać czytelną legendę nie tylko dla kręgów dworskich, ale też dla zwykłego zjadacza chleba206. Moneta będąc w powszechnym obiegu była dokładnie oglądana i bandana przez każdego ze swych właścicieli. Bardzo często nosi ona ślady próby kruszcowej, gdy sprawdzano jakość jej wykonania i materiału z jakiego została zrobiona. Próba kruszcowa polegała najczęściej na nadgryzaniu skrawka monety lub też jego nacinania, badano w ten sposób twardość monety, czyli zawartość czystego kruszcu207.Posiadając wizerunki odbitych stempli była nośnikiem określonych treści i programów ideowych lub politycznych głoszonych przez ówczesnych panów menniczych. Dzięki zidentyfikowaniu wyobrażeń umieszczonych na stemplach poznajemy cele działalności lub też przyszłe plany władców, które chciano zakomunikować „szarym” użytkownikom monet.
Ówczesna ludność w ogromnej części niepiśmienna swoją główną uwagę poświęcała wyobrażeniom umieszczonym na monetach. Ikonograficzne wyobrażenie musiało być więc czytelne i charakterystyczne dla danego władcy lub też obszaru, na którym ta moneta funkcjonowała208. Ikonografia monet niesie więc potężny ładunek informacji, zamieszczone tysiące wyobrażeń mówią wiele o ówczesnym świecie i sposobie jego postrzegania209. Zamieszczenie wyobrażeń świętych patronów pozwalana na prześledzenie ich percepcji, czy tez stopniowego zanikania, często władca bijąc monetę na której umieszczał obok siebie patrona dawał znak swym poddanym o szczególnych łaskach otrzymanych od niego lub też intencjach na przyszłość210. Widząc na monetach postacie świętych wiemy, że są to patroni szczególnie ważni dla danych władców lub obszarów nad którymi sprawowali kontrolę. Często się zdarzało, że umieszczano świętych jako wotum w podzięce za opiekę i otrzymane łaski lub pokutę za popełnione grzechy własne lub przodków. Dzięki umieszczeniu na monetach budowli wiemy że władca chciał się pochwalić swoją działalnością fundacyjną, lub też pokazać swą dbałość o rozwój lokalnego kościoła211. Umieszczenie na monetach wyobrażeń insygniów królewskich było widomym znakiem potęgi władcy, lub też jego zamierzeń212. W okresie rozbicia dzielnicowego taki zabieg świadczył o ambicjach koronacyjnych lub próbach wskrzeszenia idei władcy senioralnego któremu miały podlegać pozostałe dzielnice podzielonej Regni Poloniae. Grosze, półgrosze, i kwartniki wykonywane za Kazimierza Wielkiego, opatrzone były koroną i cyfrą królewską jako gwarancją ich wysokiej jakości213, przykład ostatniego Piasta spowodował, że od jego czasów korona z cyfrą lub sama na stałe zawitała na większości monet bitych na ziemiach polskich.
Interesujące też wydają się wykonania stempli od których powstały obrazy umieszczone na awersach i rewersach, dzięki analizie porównawczej monet jesteśmy dziś w stanie z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić przez kogo zostały wykonane214. Poznajemy w ten sposób kraj pochodzenia mincerza lub mincerzy oraz „szkołę” w ramach której powstały tłoki215. Bite monety nawiązujące do innych monet bitych w innych krajach mogą też świadczyć o związkach pomiędzy krajami, sojuszami lub też wrogością, czego przykładem mogą być grosze świdnickie niewiele się różniące wyglądem od krakowskich, lecz posiadających gorszą próbę srebra. Staranne wykonanie stempli i ich podobieństwo do monet bitych ówcześnie w Saksonii w okresie panowania Bolesława Śmiałego może świadczyć o sprowadzeniu mincerzy saskich do mennicy rodzimej. Późniejsza barbaryzacja stempli za rządów jego brata Władysława Hermana może świadczyć o wygnaniu saskich sprzymierzeńców Śmiałego i biciu monet przez rodzimych rzemieślników.
Większość monet opatrzona była napisami co prawda nie czytelnymi dla większości odbiorców, lecz posiadających ogromny ładunek informacji dla osób będących w stanie odczytać legendę216. Poznajemy w ten sposób język, jakim posługiwała się ówczesna elita władzy, ewentualnie do kogo były te monety skierowane lub też poznajemy przez kogo były sporządzane217. Bardzo często monety były opatrzone napisami dewocyjnymi, mającymi za zadanie podkreślenie boskie pochodzenie władzy : Dei Gratia218. Obserwując stopniową barbaryzacje stempli możemy dziś wysnuć hipotezę o niezrozumieniu legendy stempla przez niepiśmiennych mincerzy. Idąc dalej możemy się domyślać, że twórcą legendy byli duchowni lub też inne osoby z kręgów dworskich posiadające umiejętność pisania i czytania, zaś rola mincerzy ograniczała się do sporządzania tłoków i bicia monety. Produkcja monet w określonym języku może być też dowodem określonych roszczeń terytorialnych. Za przykład możemy podać Bolesława Chrobrego który kazał bić monety opatrzone napisami łacińskimi oraz opatrzone literami cyrylicy219, dzięki temu wiemy, że wiązał on pewne programy polityczne nie tylko z Grodami Czerwieńskimi, ale także z ziemiami ruskimi. Jesteśmy w stanie wysnuć takie hipotezy, gdyż wiemy że w średniowieczu prawo mennicze mogli sprawować tylko realni władcy danego obszaru. Interesujące wydaje się tutaj zagadnienie monet bitych przez żydów w mennicach wielkopolski220 na których Mieszko Stary jest tytułowany królem Polski, jednak co ciekawsze napis jest wykonany alfabetem i w języku hebrajskim221. Owa tytulatura w języku hebrajskim jest o tyle dziwna, gdyż mało kto ówcześnie a nawet i dzisiaj byłby w stanie odczytać tą legendę.
Kształt liter wybitych na awersie lub rewersie informował użytkowników o aktualnie używanym stylu pisma, możemy w ten sposób prześledzić ewolucję pisma. Na podstawie kształtu liter jesteśmy w stanie stwierdzić czy wykonawcy stempli posiadali umiejętność pisania czy też kopiowali po prostu to co im kazano wybijać, nie mając pojęcia o znaczeniu znaków legendy.
Treść zamieszczona na monecie jest bardzo różna, poznajemy dzięki niej treści programów politycznych oraz aktualne prądy kulturowe czy religijne. Dzięki zamieszczeniu tytulatury władców, posiadamy wiedzę o używanych przez nich w różnych okresach tytułach222, oraz możemy prześledzić zmiany w nich zachodzące223. Dodatkowo umieszczenie wizerunków władców było znakiem ich widomej potęgi i prestiżu, którym chcieli się pochwalić przed użytkownikami ich monet224. Ponadto władca poświadczał w ten sposób jakość monet oraz gwarantował wartość ich kruszcowej zawartości. Wybicie na monetach imion władców pozwala wreszcie na datowanie ich powstania co bywa pomocne wobec braku zwyczaju opatrywania monet datami emisji225.
Umieszczając nazwy miejscowości informowano o ówczesnych ważnych miejscach w państwie lub też gdzie funkcjonowały mennice w tamtym okresie. Zmiana nazw miejscowości, którymi opatrzono pieniądze pomaga prześledzić gdzie i w jakim momencie znajdowało się centrum państwa. Ponadto umieszczanie dat ( przypadku Polski dopiero po 1526 roku) przekazuje nam wiadomość o używanych systemach pomiaru czasu oraz datach emisji lub też ważnych wydarzeniach towarzyszącym procesowi bicia tejże serii226.
Znamy także przypadki kiedy monety dotknięte przez władców były uważane za posiadające moc leczenia, rozdawane z okazji koronacji lub też ważnych świąt państwowych lub dynastycznych cieszyły się ogromnym powodzeniem i pełniły bardziej funkcje artefaktów niż środków płatniczych. W średniowiecznej Francji król z okazji koronacji rozdawał swym parom dwanaście monet jako symbol ich związków lenniczych zachowując dla siebie trzynastą monetę na pamiątkę dwunastu apostołów i Chrystusa.
Znajdując dziś podczas badań archeologicznych monety dowiadujemy się też o innych funkcjach które pełnił w średniowieczu pieniądz kruszcowy. Zachowany materiał numizmatyczny często nosi ślady używania go jako zawieszek lub też ozdób naszywanych na ubranie. Moneta wykonana z metalu szlachetnego posiadająca określone wyobrażenie na rewersie lub awersie wobec braku rozwiniętego handlu pełniła rolę naszywanej na ubrania ozdoby lub ochronnego artefaktu. Wiemy o tej funkcji dzięki znaleziskom, w którym monety posiadały dwa lub więcej otwory przez które były przymocowywane do ubrań. Zwyczaj ozdabiania różnych przedmiotów pieniądzem kruszcowym przetrwał do czasów nowożytnych o czym świadczą zachowane kufle z XVIII wieku ozdobione saskimi talarami.
Monecie w niepiśmiennych społeczeństwach średniowiecznej Europy bardzo często przypisywano magiczne właściwości. Wierzono, że moneta jest w stanie zatrzymać choroby lub też powstrzymać siły zła227. Już samo umieszczenie na monecie napisów - nieznanych znaków dla większości społeczeństwa oznaczało magiczną funkcję228, zaś opatrzenie ich formułami odwołującymi się do Boga było istotnym wzmocnieniem ich magicznej mocy229. Dodatkowo materiał z jakiego wykonano monety świadczył o ponadnaturalnych jego właściwościach230. Moneta pełniła dwojakie funkcje: jako ochronny artefakt osobisty lub też budynków lub też okrętów. Osobiste talizmany były zawieszane na szyi, w monecie wykonywano otwór do przewleczenia lub oprawiano, zależało to od rodzaju monety. Jako artefaktów używano najczęściej monet z wyobrażeniem zwierząt, lub też świętych. Rolę magiczną przypisywano tym zwierzętom, które posiadały określone właściwości w symbolice pogańskiej lub chrześcijańskiej. Często pojawiały się tutaj różne mityczne stwory takie jak syrena czy smok, po początkowej ich negatywnej symbolice zaczęto przypisywać im pozytywne właściwości. Zabieg ten jest szczególnie widoczny na postaci smoka kilka razy goszczącego na monetach, a którym zresztą chętnie posługiwali się Piastowie Mazowieccy231. Święty noszony na szyi osoby był wręcz zobowiązany jak wierzono do ochrony. Często też umieszczano monety w fundamentach budowanych domów jako ochrona mieszkańców przed siłami zła, które nie mogły przekroczyć progu domostwa232. Zwyczaj ten przeniesiono także na okręty, pod których pod masztami umieszczano monety mające chronić jednostkę i jego załogę przed wszelkim nieszczęściem233.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.