Mitra i diadem książęcy i ich zastosowanie w Polsce
Insygnia władzy, którymi posługiwali się Polscy książęta były bardzo liczne, możemy do nich zaliczyć: koronę, jabłko, miecz, berło, włócznię i pastorał163. W Polsce i na sąsiedniej Litwie książęta stosowali, jako uroczyste nakrycie głowy: kołpaki, diademy, korony hełmowe oraz mitry książęce164. Zachowany materiał źródłowy w wielu przypadkach nie pozwala nam dokładnie sklasyfikować rodzaju insygnium, dlatego też pozwolę sobie na podział klejnotów na diademy i mitry książęce165. O powszechności używania tych insygniów na terenach Polski świadczy zachowany materiał źródeł pisanych, numizmatyczny i sfragistyczny. Należy jednak podkreślić, że z faktem posługiwania się tymi klejnotami poza Wielkim Księstwem Litewskim nie wiązała się żadna uroczystość uprawomocniająca władzę ich posiadacza166.
Pisząc o insygniach należy rozróżnić diademy i korony oraz stwierdzić, czym się one od siebie różniły. Pierwsze z nich zgodnie z obyczajem przyjętym na zachodzie Europy nie tworzyły zamkniętej obręczy, lecz z tyłu głowy posiadały przerwę. Diademy, o których mówimy należy raczej określać koronami książęcymi, jednak w historiografii polskiej utrwaliło się inna terminologia, dlatego będę jej dalej używał167.
Diademem od wieków posługiwali się różni władcy, był on symbolem ich władzy. Nosili diadem zarówno królowie, jak i książęta, chcieli dzięki niemu podkreślić swój majestat oraz pozycję, jaką zajmowali w hierarchii społecznej. Diademy a raczej korony książęce wyglądem, ozdobą i materiałem, z którego zostały wykonane przypominały korony królewskie jednak różniły się od nich mniejszym rozmiarem promieni168.
W Polsce zachowały się do naszych czasów trzy diademy pamiętające okres rozbicia dzielnicowego. Nieznany pozostaje los diademu, który miał wręczyć Otton III Bolesławowi Chrobremu podczas zjazdu w Gnieźnie w 1000 roku169. Sam Chrobry posługiwał się wyobrażeniem diademu na monetach bitych za jego czasów. Nie wiemy, jakimi insygniami posługiwali Mieszko I i późniejsi spadkobiercy Chrobrego i Mieszka II, w świetle zachowanych materiałów numizmatycznych i sfragistycznych możemy przepuszczać, że posługiwali się oni diademami lub też, jakąś odmiana kamelukionu popularnego ówcześnie w Europie.
il. 19. „Krzyż Kazimierza Jagiellończyka”
Dwa z zachowanych insygniów przechowywane są w Krakowie, a przypisujemy je Bolesławowi Wstydliwemu i jego żonie Świętej Kindze170. Istnieją hipotezy przesuwające ich wiek na początek XII wieku, kiedy to miały być własnością ojca Bolesława Wstydliwego – Leszka Białego, lub też zdaniem Mariana Morelowskiego pierwszym właścicielem diademów miał być syn Bolesława Krzywoustego – Bolesław Kędzierzawy171. Zdaniem badaczy insygnia te były symbolem władzy zwierzchniej nad dzielnicą krakowską i aspiracjami do przywrócenia zasady senioratu w rozbitej na dzielnice Polsce172. Diademy te najprawdopodobniej w XV wieku zostały rozpięte na ramionach krzyża i przetrwały do naszych czasów, jako tzw. „Krzyż Kazimierza Jagiellończyka”. Datację tegoż zjawiska potwierdzają herby pochodzące z XV wieku, jakimi ozdobiono krzyż. Klejnoty te wykonane z dobrej próby złota są przykładem przepięknej misternej pracy złotniczej, i do dziś zachowują wysoką wartość artystyczną.
Korona przypisywana księciu jest bogato zdobiona składa się z czternastu ażurowych części ozdobionych perłami i drogimi kamieniami, zwieńczonych kwiatonami w rodzaju „protolilii”. Każdą z części zdobią niellowane wyobrażenia fantastycznych zwierząt i ptaków. Klejnot księżnej jest mniejszy, składał się z dwunastu części ozdobiona też jest drogimi kamieniami, lecz jej części nie kończą kwiatonami i jest mniej ozdobna od insygnium księcia173.
il. 20. Diadem Konrada Mazowieckiego
Diadem przypisywany Konradowi Mazowieckiemu znajduje się w skarbcu katedry w Płocku. Losy tegoż insygnium pozostają nieznane z zapisków wiemy, że na początku XVII174 wieku został nałożony na relikwiarz Świętego Zygmunta fundacji Kazimierza Wielkiego. Składa się z czternastu pozłacanych srebrnych części, bogato zdobionych ażurową dekoracją i niellowanych kasztach. Powszechnie uważa się, że Konrad Mazowiecki kazał sobie sporządzić tą koronę po śmierci swego brata Leszka Białego, kiedy to liczył na przejęcie po bracie dzielnicy krakowskiej. Istniej też hipoteza, że korona miał być insygnium przypisywanym bezpośrednio władcy dzielnicy mazowieckiej, na wzór dzielnicy senioralnej.175.
il. 21. Henryk Brodaty wraz z żoną i synami
W średniowiecznym obyczaju godność władzy książęcej sankcjonowała mitra nazywana także czapką perłową176. Owo uroczyste insygnium miało kształt czterodzielnej czapki wykonanej z czerwonego aksamitu, obszytej gronostajowym futrem i ozdobionej złotem, perłami lub drogimi kamieniami. Często na przecięciu się kabłąków umieszczano kulę z krzyżem – mundus, jako zwieńczenie177. Zwyczaj noszenia mitry rozpowszechnił się w Europie w XIV wieku wiemy jednak, że na ziemiach polskich posługiwano się nimi już u schyłku wieku XIII178. Nie posiadamy informacji na temat noszenia przez władców litewskich insygniów, przyjmuje się, że nosili oni kołpaki, zaś w XV wieku zaczęli używać mitr książęcych.
Klejnoty książęce były utożsamiane z władcą a nie z ze stanowiskiem, o czym świadczą spisy skarbców władców księstw nie wchodzących w skład Korony179. Zawarte w spisach informacje mówiły o kilku mitrach, jednak do naszych czasów żadna nie dotrwała. Przypuszcza się jedynie, że część mitry któregoś z władców śląskich zachowała się, jako korona na gotyckim relikwiarzu świętej Doroty przechowywanym w katedrze we Wrocławiu180.
il. 22. Książęta mazowieccy – miniatura z 1450 roku
Mitry książęce uznano w XIV wieku za insygnium władzy książęcej w dzielnicach, które nie weszły w skład zjednoczonej Korony. Władcy księstw szukając nowej ideologii dla swej władzy chętnie posługiwali się insygniami władzy książęcej w celi podkreślenia swej niezależności od ziem zjednoczonych przez Łokietka i jego syna. W dzielnicy śląskiej i mazowieckiej mitra na stale zagościła wszelkich znakach potwierdzających majestat władcy takich jak pieczęcie lub monety181.
Całkowicie inaczej przebiegało adoptowanie mitry w Wielkim Księstwie Litewskim gdzie władzę obejmowano dopiero po uroczystym nałożeniu mitry – kołpaka na głowę władcy182. Niewyjaśnionym pozostaje pytanie, z którego kręgu kulturowego zaczerpnięto mitrę, czy z bizantyjsko – ruskiego czy z zachodnioeuropejskiego. Nie można odpowiedzieć na to pytanie jednoznacznie gdyż w obydwu kręgach kulturowych funkcjonowały insygnia o podobnych kształtach. Prawdopodobna wydaje się jednak hipoteza wiążąca pieczęć Witolda z kręgami zachodnimi. W świetle zachowanego materiału sfragistycznego występują istotne podobieństwa pomiędzy pieczęciami używanymi przez Piastów mazowieckich i władców litewskich183. Współcześnie przyjmujemy, że mitra na Litwie była równoznacznym insygnium jak korona na ziemiach Polski, tak, więc możemy uznać, że mitra była głównym symbolem władzy wielkoksiążęcej. Nawiązują do badań Maciej Stryjkowskiego możemy stwierdzić, że uroczystość inauguracji wielkoksiążęcej miała charakter sakralny a w jej trakcie biskup wileński i marszałek litewski wręczali mitrę, płaszcz i miecz184. Ostatnia uroczysta ceremonia podniesienia na książęcy tron miała miejsce w 1529 roku, kiedy to wyniesiono na tron dziewięcioletniego Zygmunta Augusta185.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.